‘Weet je dat wij Brazilianen ons na 60 jaar nog steeds afvragen: wat is bossa nova nu werkelijk?”, zegt pianiste Liliana Harb Bollos. „Maar wat wil je ook, o mito, de legendarische, heeft het uitgevonden, bossa nova is een wonder!”

Ze gaat achter haar vleugel zitten en zet live op televisie de eerste akkoorden in van ‘Chega de Saudade’, in de uitvoering die gitarist en zanger João Gilberto in 1958 opnam van het nummer, geschreven door dichter Vinicius de Moraes en componist en pianist Antônio Carlos ‘Tom’ Jobim. Maar João Gilberto, een autodidact van het platteland uit Bahia en opgegroeid met de muzikale traditie van de samba, kwam na jaren van zelfstudie met een compleet verrassende interpretatie. Hij speelde het sambaritme van het nummer, maar in een veel trager tempo en daarbij beïnvloed door de Amerikaanse jazz. En hij hield zijn compositie simpel, niet zoveel percussie en uitbundige zang als bij de samba. Zijn stem, ingetogen en op hetzelfde niveau als de weinige instrumenten.

De opname van Gilberto’s ‘Chega de Saudade’, nu precies zestig jaar geleden in een studio in Rio de Janeiro, was de geboorte van de bossa nova. De meest beroemde muziekstroming van Brazilië waar het land de wereld mee veroverde.

Het meisje van Ipanema

„Welkom in mijn laboratorium”, zegt Carlos Alberto Afonso (68), eigenaar van Toca do Vinicius, een kleine muziek- en boekenzaak en bibliotheek in de wijk Ipanema. Het ligt op een steenworp afstand van de geboorteplek van het meest beroemde bossanovanummer allertijden ‘Garota de Ipanema’, bekender in de Engelse versie als ‘The girl from Ipanema’.

Toca do Vinicius heeft iets weg van een museum. Foto’s van bossanovagrootheden hangen aan de muur, het staat vol naslagwerken, boeken en oude elpees. Een gesprek met de gedreven Afonso voelt ook als een muziekcompositie. De van oorsprong letterkundige spreekt de woorden in prachtig melodieus Braziliaans-Portugees uit, bootst met zijn mond het sambaritme na „táka-tjséke-táka-tjséke”, praat zacht, bijna fluisterend, dan weer gepassioneerd met volume. Af en toe loopt hij naar de cd-speler om zijn betoog te onderbouwen met een bepaald nummer. „Hoor je hoe harmonieus en gebalanceerd die stem klinkt in dit nummer ‘A Felicidade’? De stem is een instrument bij de bossa nova, volledig gelijkwaardig aan ieder ander instrument. Alles is zo in evenwicht en harmonie, net als in de natuur”, filosofeert Afonso.

Onlangs kwam een Duitse documentaire over de zoektocht naar João Gilberto uit:

Na de doorbraak van Gilberto’s bossanovaformule, waarbij de trieste en dramatische samba-choro-traditie werd losgelaten en de muziek veel ‘lichter’ werd, gaf componist en pianist Tom Jobim de stroming verdere vleugels met honderden weergaloze composities en zijn soepele en indrukwekkende pianospel. „Iedere keer als Tom piano ging spelen werd de wereld een stukje mooier”, zeggen de Brazilianen over hun nationale muziekheld. Samen met de bohemien-dichter Vinicius de Moraes maakte Jobim de ene na de andere hit. De bossa nova sloeg aan bij de Braziliaanse middenklasse, die behoefte had aan een nieuw, moderner geluid. En het sloeg internationaal aan, mede dankzij de succesvolle Oscar winnende Braziliaans-Franse speelfilm Orfeu Negro (‘Black Orpheus’) waar Jobim, Luiz Bonfá en João Gilberto de muziek voor schreven. In de Verenigde Staten raakte Frank Sinatra in de ban van het Braziliaanse, wonderlijke geluid. „Frank Sinatra wilde met me samenwerken en belde naar mijn huis. Maar mijn vrouw zei: ‘Bel maar naar Bar Veloso in Ipanema, dat is zijn eigenlijke huis.’ En toen belde Sinatra dus gewoon naar mijn stamkroeg”, vertelt Tom Jobim lachend in een tv-interview in 1993. De succesvolle samenwerking met Frank Sinatra en ook met onder meer Stan Getz en Toots Thielemans leidde tot grote kassuccessen. Astrud Gilberto’s uitvoering van ‘The girl from Ipanema’ is na ‘Yesterday’ van The Beatles het meest gecoverde lied aller tijden. Het lied, een ode aan de Braziliaanse vrouw, is geïnspireerd op de destijds 17-jarige Helô Pinheiro, die in de buurt van bar Veloso woonde. Jobim en Vinicius zagen haar vaak voorbij lopen als ze in de kroeg zaten en waren geraakt door haar schoonheid. „Ik heb die twee mannen nooit opgemerkt, pas later begreep ik dat het lied over mij ging”, zei de toen 66-jarige Pinheiro in 2011.

Ellis Regina met Tom Jobim in 1974, ‘Aguas de Março’

Bossa nova op zondagochtend

„Ik kreeg de bossa nova van huis uit mee, ik ben ermee opgegroeid en het heeft mijn carrière beïnvloed”, vertelt de Braziliaans-Nederlandse zangeres en theatermaakster Marcella Wisbrun (32). Ze werd geboren uit een Nederlandse vader en een Braziliaanse moeder en groeide op in beide landen. „Als kind woonde ik in São Paulo en werd bossa nova thuis op zondagochtend gedraaid en altijd in de auto. Toen we weer een aantal jaren in Nederland woonden had mijn moeder enorm last van heimwee en verlangen naar Brazilië, het gevoel van ‘saudade’ dat ook zoveel wordt bezongen in de bossa nova. Ze zette dan steeds vaker bossa nova op in ons huis in Naarden”, zegt Wisbrun. De zangeres presenteerde onlangs haar eerste Nederlandstalige bossanova-cd De Bossa van Jobim, waarbij ze bekende nummers van Tom Jobim en ook Elis Regina, haar grote idool, opnam met Nederlandse teksten. „Heel vaak vragen mensen me: ik vind de bossa nova zo prachtig, ik voel de muziek, de taal is schitterend maar waar zingen ze nou eigenlijk over? Dat bracht me op het idee om een Nederlandstalig bossanova-album te maken. Samen met tekstschrijver en dichter Jan Boerstoel heb ik gewerkt aan de teksten. Geen letterlijke vertalingen, maar interpretaties.”

Voor haar album nam ze ook het duet ‘Maartse buien’ (‘Águas de Março’) op met Daniel Jobim, de kleinzoon van Tom Jobim. „Dat was heel inspirerend. Hij moest voor een optreden naar Tel Aviv, had een tussenstop van een halve dag in Amsterdam en toen zijn we de studio ingedoken. Zijn stem lijkt sprekend op die van zijn opa, echt prachtig.” Van het nummer ‘Chega de Saudade’, maakte Boerstoel ‘Weg met al die Weemoed’, met de Nederlandse tekst:

Weg met al die weemoed sinds zij niet meedoet is het met mijn rust gedaan
met alle gratie,
puur frustratie, melancholie,
die niet weg wil gaan, die maar niet weg wil gaan

Marcella Wisbrun en Daniel Jobim, ‘Maartse buien’ (Águas de março)

Wisbrun: „Je kunt veel niet letterlijk vertalen vanuit het Portugees-Braziliaans, bossa nova is veel poëzie. Maar de intentie kun je wel overbrengen. Bossa nova gaat vaak over hoop en optimisme, schoonheid van de natuur, maar ook over dualiteit. Eigenlijk net als Brazilië, dat een land van extremen is. Er is veel geweld maar er is ook veel geluk en schoonheid”, zegt ze.

Hoop en optimisme paste ook in de tijdsgeest van de jaren 50 en 60 in Brazilië toen de bossa nova opkwam. In Rio de Janeiro, toen nog de hoofdstad van Brazilië, kwam de strandcultuur op en werd er geflaneerd op de boulevard van Copacabana en Ipanema. Architect Oscar Niemeyer ontwierp zijn grootste werken en midden in de woestijn zelfs een hele nieuwe stad, de huidige hoofdstad Brasilia. „Er heerste een soort renaissance-gevoel. Dat Brazilië met de bossa nova het grote Amerika had veroverd gaf ons enorm veel zelfvertrouwen”, zegt Carlos Alberto Afonso in zijn muziekzaak.

De tijden zijn nu anders. De hoop van toen is weggeëbd, Brazilië kampt met grote politieke en economische problemen. Tom Jobim, Vinicius de Moraes en andere grootheden zijn overleden. João Gilberto, inmiddels 87 jaar, leeft nog maar leidt een armoedig en afgezonderd bestaan. „Hoe groot en succesvol bossa nova internationaal ook is, hier in Brazilië is het niet de breed gedragen populaire muziekstroming geworden zoals samba dat bijvoorbeeld wel is”, zegt Afonso. „Dat de grondlegger van de bossa nova nu leeft als een kluizenaar zonder geld, is triest maar zegt veel”, zegt hij en zet nog een cd van zijn grote idool op.